Kryminalne lata 90-te we współczesnym kinie czeskim. Filmy i seriale oparte na faktach, cz.1 Ojcowie chrzestni

Jaromír Hanzlík (odtwórca roli Lamberta Krejčířa, ojca tytułowego bohatera w filmie Gangster Ka): Przeczytałem scenariusz, dzwonię do reżysera i mówię: "Sądziłem, że ten film będzie oparty na prawdziwych wydarzeniach. Ale coś takiego? To fikcja, prawda?". A on mi odpowiada: "Nie, to nie jest fikcja. W większości to rzeczywistość". A ja na to: "Boże, co to za kraj! To jest straszne". I dlatego przyjąłem tę rolę [5].

Gangster Ka, foto: Bioscop

Zlatá léta devadesátá

Złote lata dziewięćdziesiąte

Większość najlepszych czeskich filmów i seriali kryminalnych, które powstały w ciągu ostatnich szesnastu lat, została oparta na faktach. Szczególnie kryminogenne i fotogeniczne, niezmiennie, zarówno w Czechach, na Słowacji, jak i w Polsce, pozostają lata 90-te (i początek dwutysięcznych). Materiału jest sporo, i to tak przerażającego (nie tyle z powodów przemocy, co pewnych układów), że wymyślanie nowych zbrodni i przestępczych konstelacji jest w zasadzie zbędne. Zwłaszcza, że produkcje te pełnią także funkcję uświadamiającą, po kolejnych premierach Czesi z niedowierzaniem pytają retorycznie: Gdzie my żyjemy!?:).

Postaci najbardziej zasłużone dla czeskiego półświatka często zaczynały od cinkciarstwa, wszelkiej maści oszustw czy przemytu, w latach 90-tych rozwijały skrzydła w biznesie, i korzystając z możliwości nowo rodzącego się, dzikiego jeszcze kapitalizmu oraz słabości procedur prywatyzacyjnych, po prostu, okradały państwo. A do tego potrzebne były układy z politykami i policją. Ostatecznie każdy z tych biznesmenów prędzej czy później kończył jako dyspozytor zabójstw, porwań i im podobnych rozwiązań personalnych.

Podstawowe pojęcia

Tunelování - wyprowadzanie zysków; rozległe oszustwa finansowe, w których zarząd firmy przenosi na dużą skalę środki finansowe z jednej firmy do innych, zazwyczaj swoich. W większości przypadków nie odbywa się to bezpośrednio, ale np. poprzez rażąco niekorzystne dla tunelovanej firmy transakcje [1].

Bílý kůň – słup, osoba fizyczna wykorzystywana przez przestępców do dokonywania oszustw gospodarczych [2].

Příběh kmotra, foto: Bioscop

Kupónová privatizace - tzw. prywatyzacja kuponowa, metoda prywatyzacji polegająca na tym, że obywatele otrzymują możliwość taniego kupna, ewentualnie otrzymania za darmo bloczku z kuponami (Kuponová knížka, przyp. J.B.), za który mogli następnie uzyskać udziały w którymkolwiek państwowym przedsiębiorstwie przeznaczonym do prywatyzacji [3].

Vekslák - cinkciarz, określenie osoby, która w czasach rządów Czechosłowackiej Partii Komunistycznej zajmowała się nielegalną sprzedażą zagranicznych walut lub bonów, za które można był realizować zakupy w sklepach Tuzex (czechosłowacki Pewex, przyp. J.B.) [4].

Kmotr, Padrino - ojciec chrzestny, takim mianem określa się w Czechach bossów organizacji przestępczych; eufemistyczne określenie stosowane przez media dla tych związanych z przestępczością gospodarczą to kontroverzní podnikatel (kontrowersyjny biznesmen).

I. Padrino Krejčíř

Radovan Krejčíř, foto: kmenta.cz

Radovan Krejčíř (ur. 1968) to pochodzący z Czeskiego Cieszyna kontrowersyjny biznesmen, który swój majątek (rzekomo) zgromadził dzięki skupowi i dobrej inwestycji bloczków kuponowych na początku lat 90-tych. Uznawany za jednego z najbogatszych Czechów, sławę przyniosła mu ucieczka z rąk policji w 2005 roku, której dokonał w trakcie aresztowania w swojej willi w Černošicach (przez łazienkę, z której policjanci pozwolili mu skorzystać). Najpierw osiadł na Seszelach, a kiedy tam narobił sobie kłopotów, w 2007 roku przeniósł się do RPA. Mimo czeskich wniosków o ekstradycję tamtejsze Ministerstwo Sprawiedliwości postanowiło nie odsyłać go do kraju.

Radovan Krejčíř zarówno na Seszelach, jak i w RPA kontynuując swoją działalność, nawiązał kontakty z miejscowym półświatkiem. W 2013 roku lokalne media oskarżyły go o chęć przejęcia mafijnej władzy w Kapsztadzie, tego samego roku próbowano go zabić; od 2009 przez 4 lata w jego otoczeniu doszło do 12 zabójstw. W 2013 roku został zatrzymany przez południowoafrykańską policję jako podejrzany o próbę zabójstwa, porwanie i handel narkotykami, z racji podejrzeń o oszustwa podatkowe zablokowano także jego konta.

We wrześniu 2015 roku udaremniono próbę ucieczki Radovana Krejčířa z więzienia, na którą przeznaczył 18 mln dolarów. W lutym 2016 roku sąd w Johanessburgu skazał go na 35 lat pozbawienia wolności, wyrok odsiaduje w obozie Zonderwater. Skazany został także w Czechach (bez swojej obecności) na 10 i pół roku więzienia za oszustwa podatkowe.

Radovan Krejčíř to jeden z najsłynniejszych czeskich przestępców, także na arenie międzynarodowej, zagraniczne media nadal rozpisują się o nim nie rzadziej niż czeskie. Jego postać stała się inspiracją dla filmowców, a dziennikarz śledczy Jaroslav Kmenta napisał o nim dwie książki, na podstawie których nakręcono filmy: Gangster Ka oraz Gangster Ka: Afričan (Jaroslav Kmenta jest też współautorem scenariuszy; do zdalnej współpracy zgłosił się również tytułowy bohater, ale nie został przyjęty do ekipy filmowej;). Dwie autobiografie wydał także sam główny zainteresowany: Radovan Krejčíř (2005) i Odhalení (2006).

Gangster Ka, foto: Bioscop

Gangster Ka (2015)

Scenariusz do filmu Jana Pachla (reżysera m.in. wyemitowanego przez TVP serialu Cyrk Bukowsky) powstał na podstawie książki J. Kmenty Padrino Krejčíř – Gangster (2015). Główny bohater Radim Kraviec vel. Káčko, korzystając z zasobów swojej inteligencji i sprytu, z uśmiechem na ustach (własny ojciec uważa go za niereformowalnego złodzieja i psychopatę) okrada państwo na grube miliardy. 

Gangster Ka: Afričan, foto: Bioscop

Choć zdolny jest do wielu rzeczy, nieprzekraczalną granicę stanowi dla niego przemoc fizyczna; uważa się, po prostu, za zwykłego biznesmena (scena z 2. części filmu: w trakcie ucieczki z kraju szczerze oburzony bohater mówi: Piszą o mnie kontrowersyjny biznesmen. No, cóż ja robię takiego kontrowersyjnego!?). Wszystko jednak do czasu, zwłaszcza jeśli za bodyguarda i prawą rękę ma się albańskiego gangstera.

W wyniku splotu różnych komplikacji oraz zdrady najbliższego współpracownika bohaterowi już nie na żarty grozi więzienie. W trakcie aresztowania we własnym domu udaje mu się jednak uciec przez tajne przejście w łazience.

Gangster Ka: Afričan (2015)

Tak rozpoczyna sie druga część filmu Gangster Ka: Afričan. O ile pierwszej części blisko było do kryminalnego thrillera, tak druga ma w sobie więcej elementów kina sensacyjnego. Misterny plan ucieczki Radima Kravca na Seszele, kolejne pomysły na afrykańskie biznesy (od handlu papierem toaletowym po własną fabryczkę narkotyków), porachunki z miejscowym półświatkiem, czy w końcu totalne szaleństwo (wywołane nadmiarem alkoholu i narkotyków) głównego bohatera gwarantują wartką akcję i moc wrażeń:).

Kto jest kim

Jednym z wielu atutów obu filmów jest gra aktorska, nie wiem, czy któryś z czeskich aktorów zagrałby gangusa-świrusa w koszulach on the beach lepiej niż Hynek Čermák. Aktor jednak ani nie wygląda jak pierwowzór postaci, ani nie odtwarza wiernie jego zachowania, bo jak sam mówi: Gdybym grał go jak prawdziwego Krejčířa, to byłoby nudno. Trochę mu się przyjrzałem. Obserwowałem, jak mówi, jak się zachowuje, jak się rusza. I stwierdziłem, że, jak dla mnie, taki człowiek jest synonimem tchórza, ma też w sobie coś z psychopaty. Dlatego tak go zagrałem, ludzie uświadomią sobie przynajmniej, ilu wokół nas jest świrów mających wpływ na politykę najwyższego szczebla [5].

Radim Kravec, Gangster Ka, foto: Bioscop

W rolę żony Radovana Krejčířa wciela się Vlastina Svátková, a (rzekomo) przekupnego polityka, zmarłego rok temu Stanislava Grossa (podejrzewano otrucia uranem) - Tomáš Jeřábek. Zamordowanego ojca tytułowego bohatera, Lamberta Krejčířa (w rzeczywistości (rzekomo) został rozpuszczony w kwasie, w filmie rozpuszczono kogoś innego) zagrał Jaromír Hanzlík, a byłego ochroniarza - Predrag Bjelac. Oprócz Radima Kravca w filmie pojawiają się także postaci inspirowane dwoma innymi czeskimi bossami: kmotr Milota, czyli w rzeczywistości František Mrázek, w tej roli Miroslav Etzler, oraz Sivák (Alexej Pyško), czyli Vlastimil Spěvák.

Obie produkcje zbierają bardzo dobre recenzje zarówno od krytyków, jak i od widzów (z wyjątkiem Radovana Krejčířa, któremu filmy się nie podobają i uważa, że celowo szkodzą jego osobie, uznając zbrodnie, których mu nie udowodniono, za fakty), i zdecydowanie warto je obejrzeć. To po prostu bardzo udane kino gangstersko-policyjne (akcja toczy się dwutorowo, narratorem filmu jest śledczy Lánský /Filip Čapka/, który zwykł przedstawiać się: Lánský, ten dureń, który odmówił przyjęcia 3 milionów łapówki), godne nawet francuskich mistrzów gatunku. Oba filmy można obejrzeć na DVD, niestety z napisami tylko w języku czeskim.

Te dwie produkcje to jednak nie jedyne przykłady obecności Radovana Krejčířa w kulturze filmowej. Jego słynna ucieczka z rąk policji (jej sposób) pojawiła się w serialu Kriminálka Staré Mesto (2. odcinek), a postać Verbířa, z jednogłośnie okrzykniętego złym, filmu Hranaři (2011), w reżyserii Tomáša Zelenki, także przypomina niektórym Padrino. A to poprzez sposób mówienia, sportowy styl ubierania, nieodłączenie narzucony na ramiona sweter, czy samo już podobieństwo nazwisk.

II. Kmotr Mrázek

František Mrázek (płyta nagrobna)

foto: Jan Suchý, Wikimedia Commons

Mimo że, jeśli chodzi o przestępczość zorganizowaną w Czechach, materiału filmowego nie zabraknie jeszcze długo (zwłaszcza, że codziennie ktoś pracuje nad nowym), to w poszczególnych produkcjach pojawiają się zazwyczaj pierwowzory tych samych postaci. Także pod tym względem prym wiedzie kontrowersyjny biznesmen František Mrázek (1958 - 2006).

Niegdysiejszy król półświatka (nadal tak się o nim mówi) swoją karierę rozpoczął jeszcze przed 1989 roku, oficjalnie żył z renty inwalidzkiej, nieoficjalnie zarabiał miliony handlując m.in. walutą, walkmanami i zegarkami. W 1986 roku na dwa miesiące trafił do aresztu, został skazany na wyrok w zawieszeniu; już wówczas miał powiązania z policją. Swoją karierę na dobre rozpoczął po 1989 roku, zgromadzone środki zainwestował w wykup nieruchomości i wyłudzenie na nie kredytów bankowych.

Współpracował z Tomášem Pitrem i Miroslavem Provodem, uchodził za mózg grupy inwestycyjnej sprawującą kontrolę nad gigantem Setuza i firmą Český olej. Chwalił się, że jest na ty z 17 posłami i 6 senatorami (różnych partii). Mimo, że od 2002 roku, kiedy to pierwszy raz ktoś próbował go zabić jeździł opancerzonym samochodem, w styczniu 2006 roku został zastrzelony na parkingu budynku Nové Dvory w Pradze. Sprawca do tej pory pozostaje nieznany, choć spekulowano o różnych nazwiskach. Postać oraz zabójstwo Františka Mrázka były jednym z głównych tematów tzw. Raportu Kubicego.

Kubiceho zpráva

Raport Kubicego

Pomnik nagrobny Václava Kočki mł.
foto: Wikimedia Commons

W maju 2006 roku szef specjalnego organu policji Útvar pro odhalování organizovaného zločinu (ÚOOZ/Jednostka do zwalczania przestępczości zorganizowanej) Jan Kubice, na kilka dni przed wyborami parlamentarnymi przedstawił posłom tajny raport (można go znaleźć w całości w Internecie) na temat powiązań świata przestępczości zorganizowanej i czeskiej polityki.

Raport nazwany Raportem Kubicego (Kubiceho zpráva) szybko wyciekł do mediów, w społeczeństwie zawrzało, oburzeni byli także politycy. Szczególnie ówczesny premier Jiří Paroubek (ČSSD – Czeska Partia Socjaldemokratyczna), którego nazwisko łączono z niejakim Kočkiem (jedni twierdzą, że chodziło o Václava Kočkę st., inni, że o Václava Kočkę mł.), który rzekomo miał stać za zabójstwem Františka Mrázka (za którym w ČSSD, delikatnie mówiąc, nie przepadali).

O Premierze mówiło się także w kontekście hotelarza Bohumíra Ďurička, obecnie odsiadującego wyrok za zabójstwo Václava Kočki, którego nieletnia córka miała rzekomo pozostawać do seksualnej dyspozycji Premiera, podczas ich wspólnych wakacji na jachcie. Żadna z tych informacji nie została jednak udowodniona (Premier nazwał J.Kubicę kłamcą i obrzydliwym człowiekiem). W odróżnieniu od pozostałych, Jan Kubice szczegółowo opisuje powiązania jednego z członków Czeskiej Partii Socjalistycznej z rosyjską mafią, praktyki korupcyjne i kontakty Františka Mrázka z politykami.

Mrázkův archiv

Archiwum Mrázka

Mimo, że František Mrázek od 10 lat nie żyje, w pewnych kręgach nadal sieje postrach, a raczej jego tzw. Mrázkův archiv (Archiwum Mrázka) - dotąd nie odnalezione materiały kompromitujące czeskich polityków (zawierające np. nagrania ich spotkań z prostytutkami, przyjmowanie łapówek itp.), w posiadaniu których, według jednej z wersji, jest były współpracownik Františka Mrázka Tomáš Pitr. Ten, po śmierci Kmotra został skazany na 5 lat więzienia za oszustwa podatkowe, nie stawił się jednak w zakładzie karnym, uciekł zagranicę, rzekomo zabierając ze sobą Archiwum; obecnie (po odsiedzeniu wyroku) przebywa na wolności, powrócił do biznesu. Według innych świadków, Archiwum (mieszczące się w dwóch bazarowych torbach) miał zniszczyć Václav Kočka mł., po rzekomym zabójstwie Króla półświatka.

Po lewej tytułowy bohater František Vedral, po prawej Standa Tipl, postać inspirowana Tomášem Pitrem, Příběh kmotra, foto: Bioscop

Příběh kmotra (2013)

František Mrázek nie zdążył napisać o sobie książki (jak to mają w zwyczaju gangsterzy), ale zrobił to Jaroslav Kmenta, jeden z czołowych czeskich dziennikarzy śledczych, zajmujących się tematyką rodzimej przestępczości zorganizowanej. Losy Króla opisał aż w trzech tomach: Kmotr Mrázek, Kmotr Mrázek II i Kmotr Mrázek III. Na podstawie zgromadzonych w nich materiałów Petr Nikolaev i Miroslav Oščatka stworzyli scenariusz do filmu Příběh kmotra (2013).

Čestmíra Cajthaml, Příběh kmotra, foto: Bioscop

Zanim jeszcze film, w reżyserii Petra Nikolaeva, trafił do kin, rodzina Františka Mrázka domagała się, aby napisy początkowe zawierały informację (wyświetlaną przez 12 sekund) o treści: Film przedstawia fikcyjne wydarzenia, nie prawdziwą historię życia Františka Mrázka [6]. Zamiast tego widnieje: na motywach bestselleru Jaroslava Kmenty Příběh kmotra. Nie był to jedyny sprzeciw wobec tego filmu, obawy przed zobaczeniem siebie jako postaci filmowej (które wyraził za pośrednictwem prawnika) miał także, między innymi, były minister spraw wewnętrznych Ivan Langer.

Akcja w filmie, podobnie jak w obu Gangsterach Ka, toczy się dwutorowo. Historię tytułowego kmotra Františka Vedrala (w tej roli Ondřej Vetchý) poznajemy zarówno z perspektywy tytułowego bohatera, jak i śledczego Čestmíra Cajthamla (Lukáš Vaculík; w rzeczywistości sprawy zarówno Františka Mrázka, jak i Radovana Krejčířa prowadził Karel Tichý, dziś były elitarny detektyw wydziału ds. walki z korupcją, przy obu filmach pracował jako konsultant techniczny), który jest także narratorem filmu (skonstruowany na zasadzie retrospekcji).

Kto mieczem wojuje od miecza ginie

Swoją opowieść rozpoczyna w 1987 roku, a kończy na 2006, kiedy to František Vedral zostaje zastrzelony na wybudowanym przez siebie boisku piłkarskim. Obserwujemy rozwój głównego bohatera, który z przemytnika, cinkciarza i handlarza kasetami z filmami porno, we współpracy ze swoimi kolegami z dzieciństwa, Standom Tiplem (Jan Vondráček; postać inspirowana Tomášem Pitrem) oraz Josefem Strnadem (Jiří Dvořák), który wykorzystuje swoją pozycję w milicji, a później w służbach specjalnych (utrzymuje też kontakty z rosyjską mafią) do krycia Vedrala, staje się niepisanym królem półświatka.

František Vedral zamawia zabójstwo u gangstera-sadisty Farkaša, Příběh kmotra, foto: Bioscop

Z nonszalanckiego przemytnika wyrasta na bezczelnie rozkradającego majątek państwowy i szantażującego posłów (którzy naiwnie wpadali w zastawiane przez Vedrala porno-pułapki) złodzieja, i zlecającego zabójstwa (dziennikarza śledczego, prokuratora) bandytę, by w końcu samemu stać się ofiarą zamachu. Za pierwszym razem udaje mu się ujść z życiem, od tej pory porusza się już tylko opancerzonym samochodem, w towarzystwie ochroniarza. Ten jednak nie był w stanie ochronić go przed własną pychą i poczuciem nieśmiertelności.

Akcja filmu toczy się wartko, nikt nie przynudza, ogląda się bardzo dobrze, także nie znając faktów, które stanowiły inspirację dla tej produkcji. Dlatego trochę szkoda, że żadnego ze wspominanych w tekście filmów nie można obejrzeć po polsku. Film został wydany na DVD (jedynie z czeskimi napisami).

Všude Mráz [7]

Wszędzie Mráz

Postać inspirowaną Františkiem Mrázkiem pojawia się także we wspominanym już powyżej filmie Gangster Ka (2015), gdzie stał się pierwowzorem kmotra Miloty (w tej roli Miroslav Etzler). Od informacji o śmierci Františka Mrázka rozpoczyna się akcja filmu Hranaři (2011), ta wśród tytułowych bohaterów (hranaři to ludzie poruszający się na granicy prawa) wywołuje lekki popłoch. Następnie akcja przenosi się w przyszłość, do roku 2011, zabieg ten ma na celu, już na wstępie zdefiniować, kim są bohaterowie i jakie powiązania z przeszłości mają współcześni biznesmeni (luźno inspirowani rzeczywistymi osobami). 

Po prawej Arnold Mráz, postać inspirowana Františkiem Mrázkiem, Expozitura, foto: FB/Expozitura

Król półświatka pojawia się także prawie w każdym odcinku absolutnie świetnego serialu Expozitura (2008), w reżyserii Petra Kotka i Ivana Pokorný'ego (scenariusz napisał dziennikarz śledczy i reporter Josef Klíma). Tym razem Kmotr nazywa się Arnold Mráz (w tej roli David Prachař), mimo jednak, że ślady wszystkich przestępstw prędzej czy później prowadzą do właśnie tej postaci, to główną inspiracją dla scenarzystów było rozbicie tzw. Gangu Bedrycha, czyli jednej z największych czeskich afer korupcyjnych, w której zdemaskowano współpracę grupy przestępczej, funkcjonariuszy ÚOOZ/Jednostka do zwalczania przestępczości zorganizowanej oraz polityków.

Historię skorumpowanego policjanta związanego z miejscowym półświatkiem (też zainspirowaną rzeczywistością), można obejrzeć również w innym filmie, którego scenarzystą jest Josef Klíma, Rána z milosti.

Epilog

Wniosek płynący z historii powyżej opisanych postaci najlepiej wyraża chyba powiedzenie przyjdzie kryska na matyska, ale że na układy nie ma rady - cdn.:)

cytaty:

[1] https://cs.wikipedia.org/wiki/Tunelov%C3%A1n%C3%AD

[2]mhttps://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82up_(prawo)

[3] https://cs.wikipedia.org/wiki/Kup%C3%B3nov%C3%A1_privatizace

[4] https://cs.wikipedia.org/wiki/Veksl%C3%A1k

[5] http://www.kmenta.cz/cs/novinky/article/jak-se-pise-gangsterka

[6] http://zpravy.idnes.cz/film-pribeh-kmotra-a-problemy-s-rodinou-frantiska-mrazka-pec-/domaci.aspx?c=A131011_160950_domaci_jav

[7] Expozitura (odcinek 8.)

Zdjęcia, które nie pochodzą z materiałów prasowych (Bioscop) lub z Wikimedia Commons, zostały wykorzystane za zgodą właścicieli praw autorskich.